ZADANIE 1: WERYFIKACJA I WALORYZACJA KORYTARZY EKOLOGICZNYCH
 

3.1 Wyznaczanie istniejących korytarzy ekologicznych

     Główne zagrożenie dla fauny puszczańskiej, której siedliskiem są duże i w miarę zwarte kompleksy leśne, to wylesienia oraz tworzenie antropogenicznych barier, co prowadzi do powstawania coraz bardziej przekształconych, mniejszych i bardziej izolowanych fragmentów lasów, uniemożliwiających prawidłowe funkcjonowanie populacji zwierząt. Konsekwencje fragmentacji siedlisk gatunków można osłabić, zachowując lub odtwarzając połączenia między poszczególnymi płatami siedlisk optymalnych, zasiedlanych przez te gatunki, czyli korytarze migracyjne. W obrębie korytarzy zwierzęta winny mieć możliwość co najmniej czasowego przebywania. Wraz z upływem czasu wzrasta znaczenie identyfikacji i zachowania istniejących jeszcze suboptymalnych obszarów, mogących pełnić funkcje korytarzy migracyjnych. Ze względu na fakt, iż nie jest możliwe jednoczesne uwzględnienie wymagań wszystkich gatunków, korytarze migracyjne winne być oparte na monitoringu wybranych gatunków wskaźnikowych, o szczególnie dużych wymaganiach siedliskowych (tzw. umbrella species). Choć podczas wyznaczania korytarzy migracyjnych należy uwzględniać wymagania poszczególnych wyróżnionych gatunków (czasem zupełnie odmienne ze względu na wymagania pokarmowe, terytorializm lub jego brak, mobilność, itp.), finalna postać korytarzy powinna być możliwie uniwersalna, odpowiadając wymaganiom reprezentatywnym dla szerokiego spektrum gatunków.

          Tropienia długodystansowe, fot. Agnieszka Nowak

     Zidentyfikowanie przebiegu korytarzy migracyjnych z jednej strony umożliwia podjęcie działań zmierzających do ich ochrony i zapewnienia funkcjonalności, a z drugiej, na ich przecięciach z istniejącą lub planowaną infrastrukturą lub inwestycjami, pozwala na zastosowanie zabiegów dających możliwość ich przekraczania przez migrujące zwierzęta lub co najmniej je ułatwiających.
     Z kolei podstawą skutecznej ochrony i zabezpieczenia karpackiej populacji orlika krzykliwego jest zapewnienie mu odpowiedniej przestrzeni życiowej (miejsc żerowiskowych). Bez tej wiedzy nie sposób wskazać miejsca szczególnej wagi, których zachowanie w niezmienionej formie pozwoli prawidłowo funkcjonować tej populacji.

Opis obszaru objętego projektem 
     Działania objęte projektem prowadzono w województwie podkarpackim, na obszarze nadleśnictw: Baligród, Bircza, Cisna, Dukla, Komańcza, Kołaczyce, Lesko, Lutowiska, Rymanów, Stuposiany oraz Ustrzyki Dolne oraz BdPN i MPN.

              Ryc. 1. Obszar realizacji Projektu, źródło: opracowanie na podstawie dokumentacji projektowej

     Obszar objęty projektem charakteryzuje się bardzo dużą lesistością (w nadleśnictwach ponad 70%¹, w gminach średnio około 45%²) oraz niskim stopniem fragmentacji obszarów leśnych. Obszary leżące w bezpośredniej bliskości głównego łuku Karpat charakteryzuje niskie zaludnienie³ oraz zagęszczenie dróg utwardzanych (np. gmina Lutowiska - 4,5 osób/km2; 0,2 km dróg/km2). 
     Obszar objęty projektem obejmował grunty o powierzchni 534 818 ha, z czego powierzchnia lasów stanowiła 316 285 ha (59,14%) a powierzchnia zabudowy 19 292 ha (3,61%). Pozostała powierzchnia to przede wszystkim grunty rolne, a także nieużytki i wody powierzchniowe. Długość wszystkich dróg publicznych na tym terenie to 5 057 km (w tym drogi publiczne w miastach i wsiach). Natomiast długość dróg publicznych, na których prowadzono prace terenowe (poza miastami i terenami zabudowanymi we wsiach) w granicach 1300 km.

      Wyjątkowy skład lokalnej fauny, będący m.in. w dużej mierze rezultatem historycznych zmian w użytkowaniu gruntów, zasługuje na szczególną ochronę. Występują tu niemal wszystkie gatunki dużych ssaków rodzimych dla naszego kraju, za wyjątkiem kozicy. Obecnie największym zagrożeniem dla tego cennego zespołu przyrodniczego wydaje się być możliwość fragmentacji siedlisk i powstawania nieprzekraczalnych dla zwierząt barier w postaci ciągłej zabudowy, infrastruktury rekreacyjno-turystycznej oraz ciągów komunikacyjnych o coraz większym natężeniu ruchu. Na obszarze objętym projektem występują niemal wszystkie gatunki dużych, rodzimych ssaków (poza kozicą). Występują tu więc duże ssaki roślinożerne: żubr, jeleń, sarna i dzik, sporadycznie także łoś, oraz wszystkie duże drapieżniki naszego kraju: niedźwiedź, wilk i ryś.

     Na podstawie szacunków wykonywanych corocznie przez jednostki Lasów Państwowych, na obszarze 53 4818 ha objętych projektem żyje ponad 340 żubrów, 5500 jeleni, prawie 3000 dzików, niemal 200 niedźwiedzi, ok. 400 wilków oraz  ponad 190 rysi.  
     Obszar objęty projektem jest w przeważającej części pokryty różnymi formami przestrzennej ochrony przyrody. Funkcjonują tu dwa parki narodowe: Bieszczadzki i Magurski o powierzchni odpowiednio: ok. 30 i 20 tys. ha. BdPN stanowi centrum polskiej części Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Wschodnie Karpaty". Są tu parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetlinski (ponad 51 tys. ha), Czarnorzecko-Strzyżowski (25,7  tys. ha), Doliny Sanu (28,7 tys. ha), Gór Słonnych (ponad 56 tys. ha), Jaśliski (prawie 25,3 tys. ha) i Pogórza Przemyskiego 61,8 tys. ha).

            Bieszczadzki Park Narodowy, fot. Stanisław Kucharzyk

W ramach sieci Natura 2000, utworzono tu 4 obszary specjalnej ochrony ptaków: Beskid Niski, Bieszczady, Góry Słonne i Pogórze Przemyskie a także 11 specjalnych obszarów ochrony siedlisk: Ostoja Magurska, Łysa Góra, Trzciana, Jasiołka, Ostoja Jaśliska, Rymanów, Bieszczady, Góry Słonne, Ostoja Przemyska, Sztolnie w Węglówce oraz częściowo Rzeka San. W ramach nadleśnictw działają dwa Promocyjne Kompleksy Leśne: Lasy Bieszczadzkie i Lasy Birczańskie. Istnieją też dwa Obszary Chronionego Krajobrazu: Wschodniobeskidzki i Beskidu Niskiego oraz ponad 40 rezerwatów przyrody.
 

Cele projektu i sposoby ich realizacji

     Głównym celem projektu była ochrona ostoi karpackiej fauny w województwie podkarpackim poprzez wyznaczenie oraz ochronę istniejących korytarzy ekologicznych, gwarantujących zachowanie spójności środowiska dla populacji tych zwierząt.
     Cel ten realizowano poprzez:
I.    Identyfikację przebiegu wszystkich istniejących lokalnych korytarzy migracyjnych, umożliwiających przemieszczanie się wybranych gatunków dużych ssaków (żubr, niedźwiedź, ryś, wilk, jeleń i dzik) pomiędzy kompleksami leśnymi (płatami siedliskowymi spełniającymi wszystkie wymogi życiowe dla dużych ssaków puszczańskich) położonymi w karpackiej ostoi fauny puszczańskiej oraz w terenach sąsiednich w granicach obszaru objętego projektem oraz ich weryfikacja pod kątem możliwości ochrony w długim okresie czasu. 
II.    Określenie rejonów występowania łosia na obszarze objętym projektem.
III.   Określenie rejonów występowania orlika krzykliwego na obszarze objętym projektem. 
     Wskazane powyżej działania posłużyły do opracowania mapy korytarzy migracyjnych. Opracowanie to wykonane zostało przez Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk z Poznania, przy udziale instytucji partnerskich oraz instytucji uczestniczących w gospodarowaniu przestrzenią. 

I.    Identyfikacja przebiegu istniejących lokalnych korytarzy migracyjnych
     Realizacja głównego zamierzenia, jakim było wskazanie korytarzy ekologicznych pomiędzy poszczególnymi płatami siedliskowymi (kompleksami leśnymi), krytycznymi dla utrzymania ciągłości populacji dużych ssaków w wyróżnionej karpackiej ostoi fauny puszczańskiej, oparta była na teoretycznym wyznaczeniu potencjalnych korytarzy ekologicznych oraz ich weryfikacji na podstawie danych zebranych podczas prac terenowych wykonywanych w trakcie realizacji projektu. Takie podejście pozwoliło na rzeczywiste określenie funkcjonalności poszczególnych połączeń pomiędzy płatami siedliskowymi, zapewniającymi optymalne warunki bytowania dla poszczególnych gatunków objętych projektem. Dodatkowo podczas wyznaczania funkcjonalnych (istniejących) korytarzy uwzględniono również możliwość ich ochrony w długim okresie czasu (inwestycje, rozwój miejscowości wynikający z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego lub studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, własność gruntów, itp.). Do wyznaczenia przebiegu lokalnych korytarzy migracyjnych wykorzystano oprogramowanie CorridorDesign. Użyte zmienne wejściowe to:

• Znajomość biologii wybranych gatunków zwierząt (na podstawie literatury i opinii ekspertów),
• Dane źródłowe: BDOT (Baza Danych Obiektów Topograficznych 10k), Numerycznego Modelu Terenu, informacje z GDOŚ, GDDKiA, ortofotomapy.
• Wybrane parametry i cechy środowiska decydujące o preferencjach siedliskowych zwierząt i jakości potencjalnych korytarzy: pokrycie terenu, odległość od dróg, odległość od zabudowy, stosunek powierzchni lasów do terenów otwartych w promieniu 250 m, wysokość względna, wysokość bezwzględna.

     Na podstawie tych zmiennych opracowano model przydatności siedlisk, w ramach, którego wyróżniono obszary „population patches” oraz „breeding patches” i "<breeding patches". Population patches (płaty populacyjne) to obszary, które umożliwiają funkcjonowanie rozradzającej się populacji (tzw. żywotnej) przez okres ok. 10 lat, natomiast breeding patches (płaty rozrodcze) to płaty siedlisk umożliwiające wystąpienie pojedynczego przypadku rozmnożenia się danego gatunku, a "<breeding patches" (płaty mniejsze niż rozrodcze) to płaty siedlisk o parametrach jakościowych odpowiadających breeding patches, ale zbyt małych rozmiarach ze względu na wymagania przestrzenne poszczególnych gatunków zwierząt. Niemniej, dwa pierwsze wymienione typy płatów siedliskowych spełniają podstawowe kryteria niezbędne dla ich uznania za siedliska odpowiednie dla poszczególnych analizowanych gatunków, a <breeding patches to płaty (wyspy) siedliskowe mogące pełnić rolę tzw. "stepping stones" czyli miejsc przystankowych wzdłuż korytarzy migracyjnych. 
 

            Praca nad mapą korytarzy migracyjnych, fot. Agnieszka Nowak

     Model przydatności siedlisk, informacje o rozmieszczeniu kompleksów leśnych i przeciętnej lesistości poszczególnych fragmentów tego terenu oraz rozmieszczeniu przestrzennym i powierzchni terenów zurbanizowanych (głównie zabudowanych) były podstawą do wyznaczenia potencjalnych korytarzy migracyjnych o charakterze lokalnym, przy wykorzystaniu metody ścieżki najmniejszych kosztów (metoda polega na wyznaczaniu najkrótszych odcinków łączących wyróżnione płaty siedliskowe określone jako „populacyjne”, a przebiegających przez siedliska, których sumaryczna miara oporu środowiska jest najmniejsza). Model ten posłużył także do wyznaczenia zwartej ostoi karpackiej fauny puszczańskiej, obejmującej w przeważającej mierze kompleksy leśne stanowiące siedliskowe płaty populacyjne i rozrodcze, oraz obszary nie wchodzące w skład ostoi, o małej lesistości oraz niskiej jakości płatów siedliskowych dla funkcjonowania populacji. Na podstawie modelu przydatności siedlisk, z wykorzystaniem ścieżki najmniejszych kosztów, wyznaczono także połączenia pomiędzy skrajnie położonymi w obszarze objętym projektem płatami siedliskowymi umożliwiającymi funkcjonowanie żywotnych populacji dużych ssaków puszczańskich, świadczące o możliwości ich swobodnego przemieszczania się w ramach obszaru objętego projektem, co jest warunkiem umożliwiającym utrzymanie ciągłości rozmieszczenia przestrzennego populacji tych gatunków w skali całego obszaru. 
 

           Prace w terenie, fot. Agnieszka Nowak

     Weryfikacja korytarzy potencjalnych na podstawie danych terenowych dotyczących stwierdzeń obecności zwierząt, pozwoliła na potwierdzenie funkcjonalności tych odcinków (stwierdzenia, że są to korytarze istniejące). Następnie te fragmenty funkcjonalnych korytarzy migracyjnych, na których zostało wykryte zagrożenie związane z planowanymi inwestycjami czy odpowiednimi zapisami w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zostały uznane jako przyszłościowo niefunkcjonalne. W ten sposób uzyskano mapę lokalnych korytarzy migracyjnych o potwierdzonej funkcjonalności, które powinny być chronione w długim okresie czasu. 

II.    Określenie rejonów występowania łosia na obszarze objętym projektem
     W przypadku łosia uzyskano jedynie 8 stwierdzeń obecności, być może tylko jednego lub kilku osobników (brak indywidualnej identyfikacji). Należy odnotować, że łoś na terenie Karpat występuje jedynie incydentalnie, gdyż jest to obszar leżący poza naturalnym areałem tego gatunku w Europie. Dlatego też możliwe było wykonanie jedynie mapy przedstawiającej obszar jego występowania w rejonie Magurskiego Parku Narodowego i sąsiednich nadleśnictw jako MCP (Minimal Convex Polygon).

III.    Określenie rejonów występowania orlika krzykliwego na obszarze objętym projektem
     Dane na temat orlika zostały uzyskane głownie z danych telemetrycznych dotyczących 8 osobników. Niektóre osobniki okazjonalnie zalatywały na teren Słowacji, a nawet aż na pogranicze z Ukrainą, a więc ustalenie ich areału bytowania na obszarze objętym projektem jako MCP byłoby obciążone znacznym artefaktem. Dlatego też, indywidualne areały poszczególnych osobników zostały wyznaczone jako kernel 95, obejmujący obszar o 95% prawdopodobieństwie obecności zwierzęcia w obrębie MCP. Dla tego gatunku sporządzono więc mapy rejonów jego występowania, pozwalające ocenić areały poszczególnych osobników z danych telemetrycznych i obserwacji, ze wskazaniem na rejony koncentracji aktywności ptaków jako kernel 95.

            Opisywanie siedliska orlika, fot. Agnieszka Nowak 

Prace terenowe 

     Prace terenowe prowadzone były przez cztery lata - od 2012 do 2015 roku. Prace te wykonywane były przez poszczególne Nadleśnictwa uczestniczące w projekcie oraz BdPN i MPN. Podstawowe prace dotyczyły inwentaryzacji przejść zwierząt wskaźnikowych (jelenia, dzika, żubra, wilka, rysia, niedźwiedzia oraz łosia) przez drogi publiczne o nawierzchni utwardzonej. Gromadzone dane zawierały informację o gatunku, liczbie osobników oraz kierunku ich przemieszczania. 
     Dane o przejściach zwierząt wskaźnikowych przez drogi publiczne o utwardzonej nawierzchni zbierane były w okresie zimowym i wegetacyjnym. W okresie zimowym przejścia inwentaryzowano podczas organizowanych w całych jednostkach przejazdach samochodami po drogach publicznych o utwardzonej nawierzchni (inwentaryzacja przejść zwierząt przez drogi publiczne była przeprowadzana przynajmniej dwukrotnie w ciągu każdej zimy, dobę po opadzie śniegu) oraz okazjonalnie podczas wykonywania obowiązków służbowych przez pracowników Lasów Państwowych, BdPN, MPN.  Na podstawie danych z inwentaryzacji przejść zwierzyny przez drogi publiczne w okresie zimowym wyznaczone zostały miejsca, w których prowadzono obserwację przekraczania przez zwierzęta dróg publicznych o utwardzonej nawierzchni w okresie wegetacyjnym (aby zbadać, czy zwierzyna korzysta z tych samych przejść w ciągu całego roku). W tym celu, w wyznaczonych miejscach ustawiano fotopułapki wykonujących automatycznie w ciągu całej doby zdjęcia zwierząt przekraczających drogi. Na obszarze nadleśnictw urządzenia montowane były w odległości 15-20 metrów od siebie (z uwagi na ich zasięg), tak aby objąć cały wyznaczony odcinek drogi. Na obszarach Parków Narodowych zastosowano większą liczbę fotopułapek rozstawianych w odległościach 5-10 metrów w celu rejestracji wszystkich zwierząt pojawiających się w pobliżu pasa drogowego.

            Zakładanie fotopułapek, fot. Agnieszka Nowak

     Urządzenia ustawione były w jednym miejscu przez okres od 2 do 4 tygodni, po czym przenoszone w inne miejsce. W miejscach przejść zwierzyny przez drogi publiczne o utwardzonej nawierzchni, które były zbyt szerokie aby objąć je monitoringiem z urządzeń wykonujących automatycznie zdjęcia zwierząt, przeprowadzono obserwacje bezpośrednie przez pracowników LP, BdPN oraz MPN. Obserwacje prowadzono w porze nocnej (od zachodu słońca do późnych godzin rannych), kiedy zwierzyna najczęściej jest aktywna i pokonuje bariery. Obserwatorzy byli rozstawieni co kilkadziesiąt metrów a do obserwacji wykorzystane były wysokiej klasy lornetki oraz noktowizory. Dodatkowo zbierane były także ankiety dotyczące kolizji drogowych. Na rycinie 1 przedstawiono pochodzenie danych terenowych z uwzględnieniem różnych sposobów identyfikacji przejść zwierząt wskaźnikowych przez drogi publiczne o nawierzchni utwardzonej. 
 

            
            Ryc. 2.  Pochodzenie danychn terenowych o stwierdzonej obecności zwierząt, źródło: opracowanie

                        wykonane na podstawie wykorzystanych danych

     W trakcie ww. prac terenowych stwierdzono 189 przejść niedźwiedzi przez drogi publiczne o nawierzchni utwardzonej, 78 przejść żubrów, 1020 przejść wilków, 94 przejścia rysi, 7649 przejść jeleni, 883 przejścia dzików i 8 przejść łosia. 
     Oprócz danych o gatunku zwierząt wskaźnikowych, ich ilości oraz kierunku przekraczania dróg publicznych o nawierzchni utwardzonej, odnotowywane były także informacje dotyczące: 
a)    kategorii dróg, 
b)    oświetlenia, 
c)    przebiegu drogi, 
d)    rodzaju zabudowy, 
e)    obecności ogrodzeń wzdłuż dróg  
     Dodatkowo w BdPN i jego otulinie oraz MPN i części jego otuliny położonej na terenach objętych projektem prowadzone były długodystansowe tropienia na śniegu w odniesieniu do wilków, rysi oraz niedźwiedzi. Wytypowane rejony były patrolowane (samochodem bądź pieszo) w poszukiwaniu świeżych tropów. Po ich odnalezieniu osoba tropiąca podążała za tropem lub w przeciwnym kierunku. W trakcie tropienia były rejestrowane następujące dane:

• przebieg trasy przemieszczania się zwierząt (za pomocą GPS),
• gatunek,
• liczba zwierząt,
• spójność grupy,
• sposób znakowania,
• charakter siedliska użytkowanego przez zwierzęta,
• miejsca koncentracji,
• miejsca odpoczynku,
• miejsca odnalezionych szczątków ofiar drapieżników.

     W odniesieniu do żubrów wykorzystane zostały także dane telemetryczne z bardzo krótkiego okresu w 2015 roku, dla trzech byków (nadajnik jednego z nich utracił bardzo szybko aktywność), wychowanych w niewoli i wypuszczonych na wolność w Nadleśnictwie Komańcza, Leśnictwo Wola Michowa.

3.2    Weryfikacja istniejących korytarzy

     Najważniejszym wynikiem projektu jest zwaloryzowanie jakości i funkcjonalności połączeń lokalnych pomiędzy poszczególnymi płatami siedliskowymi. Wykonana mapa połączeń lokalnych pozwala na identyfikację krytycznych odcinków wyznaczonych korytarzy, tak ze względu na ich aktualne rozmiary jak i zagrożenie postępującą zabudową ciągłą, infrastrukturą turystyczną lub modernizacją szlaków komunikacyjnych. Wskazuje ona również odcinki korytarzy o pełnej funkcjonalności, potwierdzonej wykazanymi stwierdzeniami przekraczania tych odcinków przez zwierzęta, które mają szczególne znaczenie dla zachowania lokalnej ciągłości siedlisk, mające szansę na zachowanie w długim okresie czasu. Dodatkowym wynikiem jest wyznaczenia zwartej ostoi karpackiej fauny puszczańskiej, obejmującej w przeważającej mierze kompleksy leśne stanowiące siedliskowe płaty populacyjne i rozrodcze oraz obszary nie wchodzące w skład ostoi, o małej lesistości oraz niskiej jakości płatów siedliskowych dla funkcjonowania populacji. Zidentyfikowano również na obszarze objętym projektem połączenia pomiędzy skrajnie położonymi płatami siedliskowymi, umożliwiającymi funkcjonowanie żywotnych populacji dużych ssaków puszczańskich. Połączenia te świadczą o możliwości swobodnego przemieszczania się tych zwierząt w ramach obszaru objętego projektem, co jest warunkiem umożliwiającym utrzymanie ciągłości rozmieszczenia przestrzennego ich populacji w skali całego obszaru.
     W odniesieniu do łosia sporządzono mapę przedstawiającą obszar jego występowania w rejonie Magurskiego Parku Narodowego i sąsiednich nadleśnictw jako MCP (Minimal Convex Polygon).
     Dla orlika krzykliwego sporządzono mapy rejonów jego występowania, pozwalające ocenić areały poszczególnych osobników z danych telemetrycznych i obserwacji, ze wskazaniem na rejony koncentracji aktywności ptaków jako kernel 95.
      Wyniki projektu winny być wykorzystane przede wszystkim przy sporządzaniu lokalnych planów zagospodarowania przestrzennego gmin, dla uniknięcia kolizji pomiędzy rozwojem infrastruktury a potrzebami zachowania unikalnej przyrody tego regionu.  

  --------------------------------------

  ¹ Dane Nadleśnictw: Baligród (>70% powierzchni), Bircza (>65% powierzchni), Cisna (>95% powierzchni), Dukla >90% powierzchni), Komańcza (> 85% powierzchni), Lesko (>50% powierzchni), Lutowiska (>85% powierzchni), Rymanów (>70%), Stuposiany (>80% powierzchni) oraz Ustrzyki Dolne (> 60% powierzchni) za 2010 rok.

  ² Najbardziej zalesione gminy obszaru objętego realizacją projektu: gmina Cisna – 87%; Lutowiska – 81%; najmniej (poniżej 10% powierzchni): Besko, Krościenko Wyżne, Miejsce Piastowe; Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych, dane za 2009 rok. 

  ³ Gminami o najmniejszym wskaźniku zaludnienia w 2009 roku były następujące gminy objęte projektem: Krościenko Wyżne - 2,4 osób/km2, Lutowiska - 4,5 osób/km2 , Cisna - 5,8 osób/km2; najbardziej zaludniony zaś gminami były: Miejsce Piastowe – 266 osób/km2; Iwonicz Zdrój - 243 osób/km2; Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych, dane za 2009 rok.