Naturalny wypas na Podkarpaciu – ochrona bioróżnorodności i krajobrazu kulturowego

Małgorzata Pociask

Wprowadzenie

Województwo Podkarpackie jest jednym z najbogatszych przyrodniczo regionów Polski. Jego unikalny krajobraz, na który składają się mozaikowe układy łąk, pastwisk i lasów, stanowi ostoję dla wielu rzadkich gatunków flory i fauny. Tereny te od wieków kształtowane są przez tradycyjną gospodarkę pasterską, która nie tylko wspiera różnorodność biologiczną, ale również jest ważnym elementem dziedzictwa kulturowego. W obliczu współczesnych wyzwań – takich jak zmiany klimatyczne, intensyfikacja rolnictwa czy urbanizacja – zachowanie tego dziedzictwa staje się priorytetem.

Program „Podkarpacki Naturalny Wypas”, realizowany od 2012 roku, jest odpowiedzią na te wyzwania. Jego głównym celem jest ochrona i odbudowa biologicznej różnorodności oraz krajobrazu regionu poprzez wspieranie tradycyjnego wypasu zwierząt na trwałych użytkach zielonych. W niniejszym artykule przedstawimy historię, założenia oraz rezultaty tego programu, podkreślając jego znaczenie ekologiczne, kulturowe i gospodarcze.

Historia programu

Pierwsza edycja programu obejmowała lata 2012–2016, a jej sukces stał się podstawą do realizacji kolejnych edycji. Aktualnie trzecia edycja trwa od 2021 roku i przewidziana jest do 2025 roku. Program zakłada ochronę cennych siedlisk przyrodniczych oraz wspieranie rolników w prowadzeniu ekstensywnego wypasu. Jest on finansowany głównie ze środków Samorządu Województwa Podkarpackiego, a jego realizacją zajmują się lokalne stowarzyszenia, fundacje oraz samorządy.

Znaczenie ekologiczne

Tereny łąkowo-pastwiskowe województwa podkarpackiego są niezwykle ważne dla zachowania różnorodności biologicznej. Stanowią one siedlisko dla wielu rzadkich gatunków roślin, takich jak mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus) czy goryczka trojeściowa (Gentiana pneumonanthe), oraz zwierząt, w tym owadów zapylających, ptaków i ssaków. Regularny wypas zapobiega sukcesji roślinności, czyli procesowi zarastania łąk i pastwisk przez krzewy i drzewa. Dzięki temu tereny te zachowują swój otwarty charakter, co sprzyja istnieniu wielu gatunków zależnych od takich siedlisk.

Ekstensywny wypas odgrywa kluczową rolę w cyklu odżywiania gleby. Obornik pozostawiany przez zwierzęta wzbogaca glebę w substancje organiczne, poprawiając jej żyzność. Ponadto, umiarkowane udeptywanie gleby przez zwierzęta przyczynia się do utrzymania odpowiedniej struktury darni, co zmniejsza ryzyko erozji.

Znaczenie kulturowe

Podkarpackie łąki i pastwiska są nie tylko ostoją bioróżnorodności, ale również świadectwem bogatego dziedzictwa kulturowego regionu. Tradycyjna gospodarka pasterska, rozwijana przez wieki przez różne grupy etnograficzne, wpłynęła na kształtowanie krajobrazu oraz lokalnej kultury. Charakterystyczne elementy, takie jak drewniane bacówki, koszary dla owiec czy tradycyjne narzędzia używane w pasterstwie, stanowią integralną część tego dziedzictwa.

Pasterstwo wpłynęło również na rozwój lokalnych tradycji kulinarnych. Produkty takie jak oscypki, bundz czy żętyca są znane nie tylko w Polsce, ale również za granicą. Promowanie tych wyrobów w ramach programu „Podkarpacki Naturalny Wypas” przyczynia się do wzmocnienia marki regionu i wspierania lokalnej gospodarki.

Znaczenie gospodarcze

Program „Podkarpacki Naturalny Wypas” przynosi korzyści nie tylko ekologiczne, ale również gospodarcze. Wspieranie tradycyjnego wypasu pozwala rolnikom na dywersyfikację źródeł dochodu. Hodowla zwierząt trawożernych, produkcja serów oraz rozwój agroturystyki to tylko niektóre z możliwości, jakie otwiera przed mieszkańcami Podkarpacia ten program.

Agroturystyka, oparta na tradycjach pasterskich, cieszy się coraz większą popularnością. Turyści odwiedzający region mają okazję uczestniczyć w redykach, degustować lokalne produkty oraz poznawać tradycje i zwyczaje pasterskie. Działalność ta nie tylko generuje dochody, ale również promuje unikalne dziedzictwo Podkarpacia.

Wyzwania

Mimo licznych korzyści, program „Podkarpacki Naturalny Wypas” stoi przed wieloma wyzwaniami. Jednym z nich jest malejąca liczba zwierząt trawożernych w regionie. Według danych statystycznych, w latach 2000–2022 pogłowie bydła w województwie zmniejszyło się o ponad 70%. Wpływ na to mają zmiany w strukturze rolnictwa, intensyfikacja produkcji oraz migracja ludności z terenów wiejskich do miast.

Innym wyzwaniem jest konieczność zapewnienia trwałego finansowania programu. Wsparcie finansowe jest kluczowe dla utrzymania infrastruktury pasterskiej, organizacji szkoleń oraz promocji programu wśród mieszkańców i turystów.

Podsumowanie i perspektywy

Program „Podkarpacki Naturalny Wypas” jest przykładem zintegrowanego podejścia do ochrony środowiska, które łączy aspekty ekologiczne, kulturowe i gospodarcze. Jego realizacja pozwala na zachowanie unikalnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu, jednocześnie wspierając lokalne społeczności.

W przyszłości warto rozwijać program poprzez:

• poszerzenie obszarów objętych wypasem,
• intensyfikację działań edukacyjnych skierowanych do młodzieży i dorosłych,
• wsparcie finansowe dla mniejszych gospodarstw,
• promowanie współpracy międzysektorowej w celu zapewnienia trwałości programu.

Podkarpacie, dzięki swojemu unikalnemu dziedzictwu przyrodniczemu i kulturowemu, ma szansę stać się wzorem dla innych regionów Polski i Europy w dziedzinie zrównoważonego rozwoju.

Bibliografia

Drożdż, A., & Twardy, S. (2004). Wpływ wypasu na krajobraz.

Czudec, A. (2013). Obszary przyrodniczo cenne a rozwój społeczno-gospodarczy.

Cassandro, M. (2014). Zrównoważony rozwój rolnictwa w kontekście ochrony bioróżnorodności.

Kuszewska, K., & Fenyk, M. (2010). Różnorodność biologiczna łąk i pastwisk.

Program ochrony środowiska województwa podkarpackiego na lata 2020–2023.

Ruda, M., & in. (2019). Ochrona bioróżnorodności w ramach „Podkarpackiego Naturalnego Wypasu”.