Bioróżnorodność i ochrona krajobrazu w województwie podkarpackim

 Marta Pisarek

Na słowo krajobraz w języku polskim składają dwie cząstki: „kraj” odnoszący się do odrębności przestrzennej danego obszaru oraz „obraz”, czyli wizualne przedstawienie czegoś. Krajobraz to fragment przestrzeni wyróżniający się określonym zespołem wspólnych, charakterystycznych cech. Cechy te mogą być zarówno fizyczne (możliwe do zaobserwowania za pomocą zmysłów: wzroku, słuchu, dotyku, węchu), jak i  niematerialne (stanowiące wspólną pamięć i doświadczenia określonych społeczności) [Żarska 2006]. Różne aspekty krajobrazu wywołują w obserwatorach wiele różnorodnych reakcji, wśród których najważniejszymi są te zapewniające komfort fizyczny i psychiczny [Kozłowski 2012].

Pojęcie krajobrazu jest szerokie i wieloznaczne. Słowa tego używa się w wielu dziedzinach nauki (przyrodniczych, społecznych i humanistycznych) i sztuki. Odnosi się ono zarówno do przestrzeni naturalnej (środowiska przyrodniczego), jak i takiej, która jest przekształcona przez człowieka (zmiany antropogenicznego pochodzenia), czyli obszarów wiejskich i miejskich. W krajobrazie wyróżnia się zarówno biologiczne środowisko życia, a także środowisko kulturowe. W takim ujęciu krajobraz to konkretne otoczenie, stanowiące świat życia konkretnych jednostek [Myga-Piątek 2012]. Należy zaznaczyć, że krajobraz rozumiany jako obraz otoczenia jest zawsze kulturowy, tzn. powstaje zawsze w związku i z powodu kultury: to ludzie nadają krajobrazom znaczenie i wartość, decydują, które z nich i dlaczego są cenne oraz warte ochrony, dlatego też krajobraz jest narzędziem, umożliwiającym kształtowanie środowiska [Kozłowski 2012].

Województwo podkarpackie w krajobrazie Polski wyróżnia się wysokim odsetkiem terenów leśnych, które wykazują znaczne zróżnicowania w układzie przestrzennym. Położenie geograficzne, zróżnicowanie terenu, a co za tym idzie różnorodność siedlisk leśnych i drzewostanów skutkuje ogromnym bogactwem gatunkowym grzybów, roślin i zwierząt. Za najbardziej charakterystyczny ekosystem dla tego regionu uważa się las bukowo-jodłowy. Ten ważny czynnik przyrodniczy wywarł znaczny wpływ na układ sieci osadniczej zarówno w wiekach poprzednich, jak i w XX w. Początkowymi obszarami osadnictwa były doliny Wisły, Wisłoki i Sanu, a także kotliny śródbeskidzkie. Doliny te, ułożone południkowo, stały się trwałymi szlakami migracyjnymi i handlowymi. Ekspansja człowieka na obszary zalesione obecnego województwa podkarpackiego, rozpoczęta w średniowieczu i sięgająca XIX w., spowodowała znaczny spadek lesistości. Przykładem może być obszar Bieszczadów, w dzisiejszych czasach uważany za dziki i mocno zalesiony, na którym w wyniku eksploatacji i zasiedlenia odnotowano spadek lesistości z 85% w XVI w. do 38% pod koniec XIX w. [Skulimowska 2018]. 

Województwo podkarpackie, charakteryzujące się wybitnymi walorami przyrodniczymi, stanowi jeden z najbardziej zróżnicowanych ekologicznie regionów w Polsce oraz jeden z najcenniejszych w Europie. Znajdują się tu obszary o wyjątkowej wartości biologicznej, w tym Bieszczady i Beskid Niski, które są domem dla endemicznych gatunków flory, takich jak azalia pontyjska i szachownica kostkowata, oraz fauny, w tym żubra europejskiego i wilka szarego [Raport 2023]. Szczególnie wartościowe obszary i obiekty przyrodnicze poddane są ochronie prawnej. Ustanowiono wszystkie określone polskim prawem formy ochrony przyrody, zaczynając od parków narodowych, a na ochronie gatunkowej kończąc. W ramach sieci Natura 2000 ochroną objęto siedliska przyrodnicze i ostoje o znaczeniu europejskim tworząc 7 obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz 55 specjalne obszary ochrony siedlisk. Pozwala to na ochronę zagrożonych gatunków na obszarze ich naturalnego występowania.

Aktualnie (dane za 2020r.) w ogólnej powierzchni województwa podkarpackiego wynoszącej 1784,6 tys. ha, w posiadaniu gospodarstw rolnych znajduje się 37,8% powierzchni województwa, w tym dominuje własność prywatna (95,4% powierzchni gruntów ogółem). W ogólnej powierzchni użytków rolnych w gospodarstwach rolnych użytki rolne w dobrej kulturze zajmują 96,9% (grunty pod zasiewami – 55,5%, trwałe użytki zielone – 38,2%), a powierzchnia gruntów ugorowanych wynosi 3,1%. W strukturze gospodarstw rolnych dominują gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych 1-2 ha, które stanowią 30,0%, a w powierzchni użytków rolnych województwa mają udział – 8,5%. Liczną grupę stanowią gospodarstwa o powierzchni 2-3 ha i 3-5 ha użytków rolnych (odpowiednio 24,2% i 22,7%). Cechą charakteryzującą strukturę agrarną województwa podkarpackiego jest szachownicowy układ gruntów wynikający z wysokiego udziału rozłogów pól o małej powierzchni, korespondujący ze strefowym układem ukształtowania terenu i wzrostem deniwelacji pionowych [Rolnictwo 2023].

Współczesny obraz osadniczy województwa podkarpackiego to zarówno wynik form genetycznych, jak również wielowiekowej ewolucji przemian przestrzennych wsi i miast. Pierwotnie na terenach wiejskich powstawały skupione formy osadnicze, w rejonach górskich i wyżynnych przede wszystkim typu łanowego (zwane łańcuchówką), a na nizinach typu niwowego. Typ wsi łanowej wykazywał dużą odporność na przekształcenia i w wielu przypadkach przetrwał do dzisiejszych czasów w niezmienionej postaci [Górnisiewicz 1999]. Obecnie około 60% ludności województwa podkarpackiego mieszka na terenach wiejskich, w ponad 1700 miejscowościach.

W historycznej zabudowie osadniczej podkarpackiej wsi dominowało drewno jako materiał budulcowy. Relatywnie dużo drewnianych obiektów mieszkalnych i gospodarczych zachowało się we wschodniej części województwa. Krajobraz wiejski otaczający zabudowę w tradycyjnych jego formach charakteryzował się niezwykłą różnorodnością, którą tworzyły m.in. kępy, pasy i płaty roślinności drzewiastej, rozsiane wśród pól oraz miedze, definiowane jako pasy niezaoranego terenu pomiędzy kolejnymi uprawami. Symbolem rodzimego krajobrazu są kapliczki lub figury przydrożne, ogrodzone i najczęściej usytuowane pod drzewami samotnikami [Gajdek i in. 2016]. 

Krajobrazy wsi i miast podlegają ciągłym przekształceniom, a obecnie do głównych czynników zmian można zaliczyć: industrializację i towarzyszącą temu procesowi urbanizację, wzmożoną migrację ludności, bariery natury kulturowo-psychologiczne. Wraz ze zmianą kultury rolnej zmienia się mozaika pól uprawnych, zwiększa się areał kukurydzy, rzepaku ozimego, pojawiają się nowe dla Podkarpacia gatunki roślin, jak np. soja, słonecznik. Sporadycznie możemy obserwować stada zwierząt hodowlanych pasących się na pastwiskach, co skutkuje znacznym zubożeniem środowiska glebowego w mikro i makroorganizmy, zaburzając tym samym funkcjonowanie wielu, często odległych od siebie ekosystemów. Zaniechanie upraw na gruntach ornych, bądź nieregularność zabiegów pielęgnacyjnych na obszarach łąkowych przyczynia się do wzrostu gatunków obcych, w tym inwazyjnych tj. barszcz Sosnowskiego, nawłoć późna i kanadyjska, rudbekia naga, szczaw omszony. Również technologia zbioru traw uległa przekształceniu, zastąpiono stawianie kopek na bele siana, co przyczyniło się zmiany m.in. doznań estetycznych w krajobrazie otwartym. Dlatego też ważnym zadaniem jest stały monitoring komponentów krajobrazu w celu podejmowania działań ograniczających bezpowrotnemu zanikaniu wartościowych, zrównoważonych obszarów. Żywym laboratorium, w którym możemy być świadkami skutków zmian w krajobrazie są tereny nieistniejących wsi, przymusowo opuszczonych przez mieszkańców w ramach zawirowań politycznych od tzw. Zasania poczynając, poprzez Roztocze Południowe, Pogórze Przemyskie i Bieszczady, na Beskidzie Niskim kończąc. W skali, w jakiej występuje na terenie województwa podkarpackiego, to pewnego rodzaju fenomen w kraju i w Europie, dostarczający nam aktualnej wiedzy na temat procesu naturalnej sukcesji przyrody. 

Zachowaniu harmonijnego krajobrazu sprzyja ekstensywne rolnictwo. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje około 1000 certyfikowanych gospodarstw przede wszystkim uprawiających ekologiczne surowce roślinne, rzadziej prowadzący chów zwierząt. Należy też dążyć do popularyzacji innych systemów gospodarowania wspierających bioróżnorodność i ochronę lokalnych krajobrazów jak rolnictwo regeneratywne oraz agroleśnictwo, których głównym celem jest odtworzenie i utrzymanie w sposób naturalny potencjału plonotwórczego gleby, odpowiedzialnego za kształtowanie zrównoważonych agroekosystemów.

Należy podkreślić, że zrównoważony krajobraz pod względem komponentów takich jak światło, dźwięk, zapach, itp. jest ważnym elementem w utrzymaniu bioróżnorodności oraz dobrostanu człowieka. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje wiele obszarów otwartych wręcz o unikatowych właściwościach. Przykładem jest Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady dający nie tylko możliwość pełnej nocnej i dziennej obserwacji nieba, ale też prowadzić badania naukowe na temat negatywnego wpływu zanieczyszczenia światłem na organizmy wchodzące w skład biosfery. Często odgłosy i zapachy natury wpisuje się w programy wypoczynkowe przez właścicieli licznych na terenie województwa podkarpackiego gospodarstw agroturystycznych i innych obiektów turystycznych jako atrakcja slow turyzmu [Pisarek 2024]. 

W celu utrzymania harmonii i estetyzacji przestrzeni warto dążyć do zatwierdzania przez wszystkie gminy uchwały krajobrazowej i egzekwowania przepisów na poziomie lokalnym. Uchwała w swoim zakresie ustala zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń. Ponadto nowe działania w krajobrazie np. związane z rekreacją i wypoczynkiem powinny być oparte nie tylko na aktywnym uczestnictwie mieszkańców i/lub turystów w procesie poznawczym (turystyka doświadczeń) ale również od zasobów zastanych. Pozwala to na zmniejszenie ingerencji w komponenty już istniejącego krajobrazu i dodawanie wartości temu, co jest. 

Literatura

Gajdek A., Patoczka P., Wójcik A. 2016. Stan zachowania świeckiego budownictwa drewnianego w województwie podkarpackim. Wyd. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHA, Rzeszów.

Górnisiewicz B. 1999. Geneza, rozwój i prognozowanie wiejskich układów osadniczych. Wyd. Politechniki Krakowskiej. 

Kozłowski 2012. Rozłogi wsi jako treść krajobrazu. Studia Obszarów Wiejskich. Planowanie rozwoju przestrzeni wiejskiej, 27: 9-30.

Myga-Piątek U. 2012. Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczni. Wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice.

Pisarek M. 2024. Perspektywy rozwoju slow tourism na Podkarpaciu. Pol. J. Sust. Dev., 28(1): 177-184.

Rolnictwo w województwie podkarpackim w 2022r. Wyd. Urząd Statystyczny, Rzeszów.

Skulimowska M. 2018. Uwarunkowania geograficzne i historyczne kształtowania krajobrazu kulturowego na obszarze województwa podkarpackiego. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej,7: 133-162.

Żarska B. 2006. Modele ekologiczno-przestrzenne i zasady kształtowania krajobrazu gmin wiejskich. Wyd. SGGW, Warszawa.