Serwis poświęcony przyrodzie województwa podkarpackiego
Bioróżnorodność entomofauny w aspekcie postępującej urbanizacji
Bioróżnorodność entomofauny w aspekcie postępującej urbanizacji
Monika Kucharska-Świerszcz
Urbanizacja jest jednym z najważniejszych procesów cywilizacyjnych, które w sposób istotny kształtują przestrzeń, środowisko oraz bioróżnorodność w skali globalnej. Rosnąca powierzchnia zajmowana przez tereny zurbanizowane oraz związane z tym zmiany infrastrukturalne, transportowe, przemysłowe i rolnicze mają fundamentalny wpływ na przyrodę. Postępująca urbanizacja zmienia strukturę wielu ekosystemów, co może prowadzić do poważnych konsekwencji dla różnych grup organizmów, w tym owadów. W obliczu tych zmian, urbanizacja stała się jednym z głównych czynników wpływających na spadek bioróżnorodności, a owady, pełniące kluczową rolę w ekosystemach, są szczególnie wrażliwe na te zmiany.
Antropopresja a entomofauna obszarów zurbanizowanych
Antropopresja, czyli oddziaływanie człowieka na środowisko naturalne, ma głęboki wpływ na bioróżnorodność w miastach. Intensyfikacja działań człowieka prowadzi do degradacji naturalnych siedlisk, a wiele gatunków owadów traci swoje typowe środowiska życia. Zmniejszająca się powierzchnia obszarów rolniczych i nieużytków, zanieczyszczenia gleby i powietrza, likwidacja zadrzewień a także szybko postępująca urbanizacja i zmiany klimatyczne zmieniają warunki życia owadów, co prowadzi do zmian w ich populacjach.
W miastach obserwuje się zarówno znikanie niektórych owadów, głównie gatunków rodzimych, jak i pojawianie się nowych, które potrafią przystosować się do życia w środowisku miejskim. Obserwacje prowadzone w ramach badań dotyczących entomofauny miejskiej – „Urban Entomology” pokazują, że niektóre owady mogą dostosować się do zróżnicowanych, często niekorzystnych warunków środowiskowych w miastach. Prowadzi to do powstawania całkowicie nowych zgrupowań tych organizmów i rozwoju nowych strategii przetrwania. Zmieniają się nie tylko siedliska, ale również struktura i dynamika populacji owadów. Miasta stają się więc przestrzenią, w której zachodzą istotne zmiany w entomofaunie, zarówno w kontekście gatunków rodzimych, jak i obcych.
Bioróżnorodność entomofauny w miastach
Zmiany w strukturze bioróżnorodności owadów są wynikiem antropogenicznych zmian w środowisku. Urbanizacja prowadzi do zmniejszenia liczby gatunków zapylaczy i drapieżników, a jednocześnie sprzyja wzrostowi liczby owadów roślinożernych. Zjawisko to może mieć poważne konsekwencje ekologiczne, szczególnie w kontekście ogólnej kondycji roślin na terenach miejskich i utrzymania równowagi ekologicznej.
W miastach szczególną rolę odgrywają owady zapylające, takie jak błonkówki, motyle, muchówki i niektóre chrząszcze. Obecność tych organizmów jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania roślinności ozdobnej oraz użytkowej. Zmiany w liczebności i rozmieszczeniu zapylaczy mogą prowadzić do zaburzenia rozwoju roślin, co negatywnie wpływa na całą strukturę ekosystemu. Konsekwencje tych zmian nie ograniczają się jednak wyłącznie do owadów zapylających. W miastach obserwuje się również deformacje w zgrupowaniach owadów drapieżnych, które pełnią istotną rolę w kontrolowaniu populacji fitofagów. Jednak, podobnie jak w przypadku zapylaczy, zmiany te mogą prowadzić do zaburzenia równowagi ekologicznej w miejskich ekosystemach.
Struktura entomofauny miejskiej zależy od zdolności gatunków do przystosowania się do specyficznych warunków urbanistycznych. Wyróżnia się cztery główne grupy owadów:
- gatunki eusynantropijne – obce gatunki, które mogą przetrwać tylko w budynkach,
- gatunki semisynantropijne – występują zarówno w środowiskach naturalnych, jak i miejskich,
- gatunki synurbizujące się – gatunki zdolne do adaptacji do warunków miejskich,
- gatunki przypadkowe – zawleczone lub przeniesione przez wiatr, wodę, lub szukające pożywienia, ale nie miejsc do zasiedlenia.
Każda z tych grup odgrywa rolę w kształtowaniu entomofauny miast, której struktura zmienia się w zależności od możliwości przetrwania i migracji owadów.
Bioróżnorodność flory miejskiej
Skład gatunkowy roślinności w miastach jest wynikiem zarówno naturalnych procesów, jak i coraz częściej, działalności człowieka polegającej na wprowadzaniu obcych, czasem egzotycznych, ozdobnych gatunków roślin do ogrodów oraz innych przestrzeni zielonych. Rośliny te często są importowane z innych regionów świata, co ułatwia niekontrolowane rozprzestrzenianie się obcych organizmów w nowych środowiskach. Wprowadzenie nowych gatunków może wzbogacać florę miejską, ale wiąże się także z pewnym ryzykiem, ponieważ niektóre z nich to rośliny inwazyjne, niezwykle ekspansywne mogące wypierać rodzime gatunki.
Ponadto, wraz z roślinami obcego pochodzenia mogą być sprowadzane obce gatunki owadów, które wykorzystują je jako źródło pokarmu. Zawlekanie obcych owadów często odbywa się równolegle z importem porażonych roślin, co może prowadzić do pojawienia się nowych, nieznanych wcześniej w danym regionie gatunków agrofagów. Takie owady mogą negatywnie wpływać na bioróżnorodność roślin, zagrażając nie tylko uprawom rolnym, ale także roślinności miejskiej.
Adaptacja owadów do warunków miejskich
Miasta stwarzają specyficzne warunki, które wpływają na życie owadów. Z jednej strony, obszary zielone w miastach, takie jak parki, ogrody, ogrody działkowe czy skwery, stanowią ważne siedliska dla owadów, oferując im schronienie, pożywienie i miejsca do rozmnażania. Z drugiej strony, urbanizacja wprowadza nowe wyzwania, takie jak zanieczyszczenie powietrza, hałas, wysoka temperatura, zanieczyszczenie światłem oraz mniejsza dostępność naturalnych siedlisk. Owady, które przystosowują się do tych warunków, tworzą całkowicie nowe zgrupowania, często zmieniając swój behawior, sposób rozprzestrzeniania się czy cykle życiowe.
Jako przykład, można zaprezentować dyspersję modliszki zwyczajnej (Mantis religiosa). Jest to gatunek ciepłolubny, który naturalnie występuje głównie na skrajach lasów w środowisku ekotonowym oraz na otwartych terenach, często na piaszczystych odłogach. W Polsce jej naturalnym obszarem występowania jest południowo-wschodnia część kraju, jednak w ostatnich latach zauważa się coraz szersze rozprzestrzenianie tego gatunku, co może być związane z globalnym ociepleniem. Liczne pojawy modliszki są obserwowane także w miastach, co sugeruje, że gatunek może swobodnie migrować w kierunku obszarów miejskich.
Choć modliszka, podobnie jak inne drapieżne owady, wpływa na bioróżnorodność terenów zurbanizowanych, nie oddziałuje negatywnie na florę miast. Z tego powodu jej obecność w miastach jest obecnie postrzegana raczej jako naturalne zjawisko, które nie stanowi zagrożenia, w przeciwieństwie do gatunków obcego pochodzenia.
Warto zauważyć, że w miastach potrafią się adaptować nie tylko gatunki rodzime owadów, ale również te obcego pochodzenia. Wiele z nich, zwłaszcza te, które są w stanie funkcjonować w trudniejszych warunkach, takich jak wyższe temperatury, liczne zanieczyszczenia, czy fragmentacja siedlisk, odnajduje w miastach dogodne warunki do życia. Przykładem mogą być gatunki owadów inwazyjnych, które często zastępują rodzimych przedstawicieli fauny, zmieniając równowagę ekologiczną.
Napływ gatunków obcych i jego wpływ na bioróżnorodność
Napływ obcych gatunków owadów do miast jest jednym z najistotniejszych aspektów związanych z urbanizacją. Wprowadzenie nowych gatunków – często w wyniku działalności człowieka – może prowadzić do poważnych zmian w strukturze bioróżnorodności. W miastach, w których występuje silna presja antropogeniczna, gatunki inwazyjne często znajdują sprzyjające warunki do rozwoju. W wyniku tego procesu dochodzi do zmniejszenia liczby gatunków rodzimych oraz zaburzenia naturalnej struktury ilościowo-jakościowej owadów bytujących w miastach.
W wyniku zmian klimatycznych, szczególnie globalnego ocieplenia, w miastach kształtują się warunki sprzyjające rozwojowi owadów obcych i inwazyjnych. Wyższe temperatury panujące w miastach, w porównaniu do terenów niezurbanizowanych, powodują zmiany w fenologii, przeżywalności i aktywności owadów. Zmiany klimatyczne sprzyjają rozwojowi stawonogów, a zwłaszcza fitofagów (owadów roślinożernych), które w mieście mają dostęp do roślin żywicielskich. W warunkach podwyższonej temperatury na terenach zurbanizowanych dochodzi do szybszego rozmnażania się i zwiększonej dyspersji tych organizmów, co prowadzi do ich sprawnej kolonizacji nowych terenów.
W kontekście owadów, najbardziej popularnym przykładem gatunku inwazyjnego, który zdominował miejskie ekosystemy, jest biedronka azjatycka (Harmonia axyridis). Gatunek ten, wprowadzony do Europy w celu biologicznej kontroli mszyc, szybko rozprzestrzenił się na duże obszary, dominując nad rodzimymi gatunkami biedronek.
W konsekwencji obecność takich organizmów może prowadzić do wypierania rodzimych populacji owadów.
Pojawiają się też inne owady inwazyjne, które wcześniej nie występowały na określonych terenach. Do takich organizmów należą m.in. skupieniec lipowy (Oxycarenus lavaterae), wtyk amerykański (Leproglossus occidentalis), ćma bukszpanowa (Cydalima perspectalis) czy kolcoróg bizoniak (Stictocephala bisonia). W szczególności ćma bukszpanowa, która jest jednym z głównych przedstawicieli groźnych fitofagów ostatnich lat, mająca dostęp do roślin żywicielskich, rozmnożyła się i rozprzestrzeniła w bardzo szybkim tempie. Jej obecność w miastach spowodowała nieodwracalne szkody dla nasadzeń bukszpanu.
Szybka reprodukcja tych gatunków oraz ich zdolność do ekspansji na nowych terenach wynika z braku naturalnych wrogów, którzy mogliby ograniczyć ich liczebność. To właśniemz tego powodu owady inwazyjne mogą się swobodnie rozmnażać, a ich populacje rosną w szybkim tempie, co powoduje negatywne skutki dla lokalnych ekosystemów oraz gospodarki rolnej i ogrodniczej.
Zakończenie
Urbanizacja jest procesem, który wywiera ogromny wpływ na bioróżnorodność. Dotyczy to zwłaszcza entomofauny, która jest niezwykle wrażliwa na zmiany środowiskowe. Zjawisko postępującej urbanizacji prowadzi do zmniejszenia bioróżnorodności, zarówno w sensie jakościowym, jak i ilościowym.
Równocześnie, napływ gatunków obcych do miast oraz ich adaptacja do miejskiego środowiska, stanowi zagrożenie dla rodzimych ekosystemów, zaburzając naturalną równowagę ekologiczną. Wobec tych wyzwań, niezbędne staje się podejmowanie działań ochronnych, takich jak tworzenie przestrzeni zielonych, które mogą wspierać bioróżnorodność owadów, oraz prowadzenie badań nad ich możliwościami adaptacyjnymi do warunków miejskich. Wspieranie rodzimych gatunków owadów żyjących w środowisku zurbanizowanym jest niezbędne dla zapewnienia stabilności ekosystemów miejskich i ich funkcji środowiskowych.
Strona internetowa opracowana w ramach projektu "Zielone Podkarpacie", dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein, i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków MF EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu RP w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.Strona została rozbudowana w ramach projektu "Tropem karpackich żubrów" współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007-2013.Strona została rozbudowana w ramach projektu "Zielone Podkarpacie - popularyzacja różnorodności biologicznej w wymiarze ekosystemowym" który korzysta z dofinansowania w kwocie 896 496 zł pochodzącego z Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach funduszy EOG.
Strona została rozbudowana w ramach projektu "Ochrona ostoi karpackiej fauny puszczańskiej - korytarze migracyjne" realizowanego przy wsparciu Szwajcarii w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi UE.